مکتب گشتالت یکی از مکاتب روانشناسی است که چگونگی درک اطلاعات بصری توسط مغز ما را شرح می دهد. این مکتب دارای قواعد مهمی است که به اصول گشتالت معروف است.گشتالت در زبان آلمانی ‘شکل’ معنی می‌دهد؛ در انگلیسی، کلِ سازمان یافته و در زبان فارسی میتوان آن را معادل مفاهیمی از قبیل «شکل»، «قالب»، «هیکل» یا «کل» قرار داد.
اصول گشتالت فرآیندهای ادراکی مغز را مورد مطالعه و توجه قرار می‌دهد و این گونه بیان می کند که رفتار مغز بصورت فطری، تمایل به ادراک موضوعات بصری بصورت یک کل سازمان یافته دارد.
گشتالت در طراحی و هنر
امروزه رعایت اصول گشتالت در طراحی، عاملی قدرتمند در طراحی لوگو و تبلیغات اثرگذار محسوب می شود. روانشناسی گشتالت توانست از ابتدای کار خود توجه حوزه هنر را به خود جلب کرده و جایگاه بسیار مهمی در هنر مدرن پیدا کند
اصول گشتالت، ابزاری به دست هنرمندان داد تا همچون جادوگران، مخاطبان خود را شگفت زده کنند بی آنکه خود مخاطبان دلیل این این اثر گذاری را بفهمند.
طراحان فقط بر مبنای قوانین فطری مغز مخاطبان، اثر خود را خلق کرده بودند و نه چیز دیگر. این همان جادوی اصول گشتالت است که در باره آن بیشتر صحبت می کنیم و در اثبات این ادعا برخی از نمونه های موفق لوگو و پوسترهایی که از این قانون به خوبی در جهت اثر گذاری بر مخاطب استفاده نمودند را به شما نشان می دهیم.
این مقاله را حتما بخوانید : ساخت لوگویی جذاب با کمک نسبت طلایی
ذهن ما اطلاعات بصری محدودی را در آنِ واحد می تواند پردازش کند. زمانی که حجم اطلاعات بصری زیاد می‌شوند، ذهن در صدد ساده سازی آنها با استفاده از گروه بندی بر می‌آید
در واقع مغز در ابتدا سعی دارد عناصر بصری را به صورت یک کل سازمان یافته ببیند و سپس به درک جزئیات تشکیل دهنده آن بپردازد . اینجاست که قوانین و اصول روانشناسی گشتالت به ما می آموزد که چگونه یک ‘کل’ اثر بخش پدید بیاوریم که با فرآیند ادراکی مغز انسان هماهنگ باشد.
اصول گشتالت
برخی اصول و قوانین مهمی که مکتب گشتالت به ما می آموزد در زیر آورده شده است. که در مورد آن کمی صحبت خواهیم کرد:
- اصل مجاورت (proximity)
- اصل تشابه (Similarity)
- اصل تداوم یا پیوستگی (Continuity)
- اصل بستار (Closure)
- اصل تصویر – زمینه (Figure-ground)
- اصل تقارن (Symmetry)
- اصل سرنوشت مشترک (common fate)
- اصل فراپوشانندگی (inclusiveness)
- اصل قانون موازات (Parallelism)
- اصل منطقه مشترک (Common Region)
- اصل عنصر متصل (Element Connectedness)
در ادامه ما هر کدام از اصول گشتالت را بررسی کرده و نمونه بارز اثر گشتالت در طراحی را که برندهای بزرگ در طراحی انواع لوگو و نماد برند خود از این مکتب روانشناسی استفاده نموده اند را نشان می دهیم.
اصل مجاورت (proximity)
یکی از ساختارهایی که مغز آن را یک گروه تلقی می کند آن است که اشیاء یا اشکال نزدیک به هم قرار می گیرند. مجاورت زمانی رخ می دهد که اشیا به یکدیگر نسبت به اشیایی دیگر نزدیکتر هستند. قدرتمند ترین رابطه مجاورت زمان است که اشیا همپوشی دارند، در این حالت برای مغز شکی باقی نمی ماند که آنها به یکدیگر تعلق دارند. یکی از شیوه هایی دیگر ایجاد مجاورت استفاده از خطوطی است که اشیا را محصور کنند
یکی از نمونه های بارز استفاده گشتالت در طراحی و بکارگیری اصل مجاورت، نماد شرکت یونیلیور است
اصل تشابه (Similarity)
اشتراک در مشخصه های بصری به صورت خود به خودی روابط برقرار می کند. هر قدر اشیا شبیه تر به نظر بیایند، بیشتر امکان آن وجود دارد که به عنوان یک گروه دیده شوند. قابل ذکر است تشابه بر اساس شکل اشیا است نه بر اساس چیستی آنها.
تشابه می تواند در مشخصه هایی همچون اندازه، رنگ و شکل در نظر گرفته شود.
یکی از نمونه های بارز استفاده گشتالت در هنر و بکارگیری اصل تشابه، لوگو شرکت آوودی است
اصل تداوم (Continuity)
یکی دیگر از قواعدی که از فرآیند گروه بندی کردن عناصر بصری توسط مغز پرده بر می دارد قاعده تداوم است .زمانی که چشم شروع به دنبال کردن عنصری در تصویر می کند، این دنبال کردن در مسیر تا رسیدن به عنصر دیگری ادامه پیدا می کند.
جهت نگاه چشم شخصی که در طراحی اثر هنری وجود دارد بسیار تعیین کننده است. همچنین بصورت ذاتی چشم انسان از چپ به راست و از بالا به پایین موضوعات را می بیند البته این موضوع بسته به زبان های مختلف و جهت نوشتاری آن ها ممکن است متفاوت باشد.
یکی از نمونه های بارز استفاده گشتالت در طراحی و بکارگیری اصل تداوم، آرم شرکت کوکاکولا است
این مقاله را حتما بخوانید: بطری کمرباریک کوکاکولا برگ برنده این برند برای سال ها
اصل بستار (Closure)
از جذاب ترین اصول گشتالت می توان به اصل بستار اشاره نمود.بر مبنای این اصل از نظریه گشتالت، اگر بخشی از تصویر یک شکل پوشانده شده یا جا افتاده باشد، ذهن به طور خودکار آن را کامل می‌کند و به صورت یک شکل کامل می بیند. به بیانی دیگر، چشم ما سعی می کند اشکال ناقص و ناتمام را به صورت کامل و یکپارچه ببیند.
هرچه قدر این شکل ساده تر و شناخته شده تر باشد مغز سریعتر می تواند آن را کامل و به یاد بیاورد.
یکی از شاهکارهای اثر گشتالت در طراحی لوگو و نمایش قدرت اصول گشتالت در آثار هنری مخصوصا اصل بستار، لوگو فدکس است:
اصل تصویر – زمینه (Figure-ground)
از مهمترین اصول گشتالت می توان به اصل شکل و زمینه اشاره نمود. شکل – زمینه را فضای مثبت و منفی نیز می نامند. خوانش یک تصویر از طریق تضاد میان شکل و زمینه انجام می شود
. فضای مثبت آن بخشی از تصویر محسوب می شود که بیشترین توجه را دریافت می کند و منفی به فضای دربرگیرنده فضای مثبت اطلاق می شود. زمانی که تصویر و زمینه همزمان هر دو شکل مستقل و قابل تشخیصی تداعی کنند میتوان گفت تصویر-زمینه هوشمندانه و خلاقانه طراحی شده است.
در مواردی تشخیص میان شکل و زمینه بسیار سخت است. اشکال دو هویتی از این گونه اند. اشکال دو هویتی، اشکالی هستند که در آنها شکل و زمینه به طور مداوم جای خود را عوض می‌کنند زیرا دارای خصوصیات و امکانات مشابه هم‌اند.
اما معروف‌ترین شکل دو هویتی گلدان روبین یا نیمرخ پیترو پاول روبین است. «در گلدان روبین، مثبت و منفی بودن قسمت‌های شکل با یکدیگر تعویض می‌شوند و بستگی به آن دارد که به گلدان توجه کنیم یا به دو نیمرخ که روبه‌روی یکدیگرند.
این اصل را به صورت ساده می توان در طراحی آرم توبلرون مشاهده نمود. فضای مثبت کوهی است قدیمی و با کمی دقت فضای منفی داخل تصویر یک خرس است.
اصل تقارن (Symmetry)
در راستای درک اینکه چگونه مغز انسان عناصر بصری را ساده سازی می کند روشی دیگر وجود دارد، مغز انسان اشیاء را متقارن فرض می کند و انتظار دارد از نقطه ای به مرکزیت تصویر این تقارن وجود داشته باشد. زمانی که دو عنصر متقارن به یکدیگر ارتباط ندارند، ذهن آن ها را به یکدیگر مرتبط می سازد تا طرحی منسجم ایجاد کند. به عنوان مثال در شکل زیر ما تمایل به درک سه پرانتز متقارن داریم و نه ۶ پرانتز جداگانه.
( )( )( )
این اصل را به صورت ساده می توان در طراحی نماد شنل مشاهده نمود:
سرنوشت مشترک(common fate)
این اصل به تحرک و جنبش عناصر موجود در یک گشتالت مربوط است. بر این اساس اگر در یک ساختار بصری، عناصری که با هم در یک راستا به جنبش و حرکت در می‌آیند، به‌عنوان یک گروه واحد یا یک مجموعه توسط مغز انسان دیده می‌شوند.
این اصل را به صورت ساده می توان در طراحی آرم شرکت فروش لوازم ورزشی کلومبیا مشاهده نمود. برند کلمبیا نیز از اصول گشتالت در طراحی نماد خود استفاده کرده است
اصل فراپوشانندگی(inclusiveness)
بر اساس این اصل، گشتالت‌های بزرگتر ممکن است از چندین گشتالت کوچک تشکیل شده باشد که زیرمجموعه‌هایی برای گشتالت‌های بزرگتر محسوب شوند. در این صورت گشتالت‌های کوچک‌تر تحت الشعاع گشتالت‌های بزرگتر قرار می‌گیرند.
این گشتالت بزرگتر از پراگنانس قوی تری نسبت به گشتالت‌های کوچک‌تر برخوردار است.
یکی دیگر از آثار گشتالت در هنر، لوگو جنرال الکتریک است که اصل فراپوشانندگی در آن به خوبی رعایت شده است. دو حرف g و e دو حرفی هستند که یک گشتالت را تشکیل می دهند ولی تحت الشعاع گشتالت بزرگتر یعنی دایره آبی با موج های چرخشی قرار دارد.
اصل موازات (Parallelism)
یکی دیگر از روش های ساده سازی مغز انسان، تشابه زاویه است. بر این مبنا عناصری که زاویه بسیار نزدیکی و مشابهی با هم دارند، از دید مغز، به عنوان یک گروه شناخته می شوند.
یکی دیگر از آثار گشتالت در طراحی، لوگو ویرجین است که اصل موازات در آن به خوبی رعایت شده است
اصل منطقه مشترک(Common Region)
زمانی که چند عنصر بصری را در یک ناحیه مشاهده می کنیم، مغز انسان آنها را در یک گروه بندی قرارداده و با یکدیگر مرتبط در نظر می گیرد.
این اصل را به صورت ساده می توان در طراحی لوگوتایپ یوتیوب مشاهده نمود:
اصل عنصر متصل (Element Connectedness)
یکی دیگر از اصول گشتالت که سازوکارهای گروه بندی مغز انسان برای ساده سازی و درک عناصر بصری را فاش می کند اصل عنصر متصل است. مغز انسان عناصری را که به یکدیگر متصل شده باشند را یکی در نظر می گیرد.
یکی دیگر از آثار گشتالت در طراحی، نماد شرکت نستله است که اصل عنصر متصل در آن به خوبی رعایت شده است
